Գյումրեցի վարպետների քարի ու ջրի համադրության մշակույթը․Կումայրի արգելոց-թանգարանի տարածքում պահպանվում է 140 տարվա վաղեմության քանդակազարդ աղբյուր

Գյումրիի Շիրազի ու Ջիվանի փողոցների խաչմերուկում գտնվող ու արտաքինից մյուս պատմաճարտարապետական արժեք ներկայացնող տներից տարբերվող կառույցը Խալաթովենց համալիր տունն է։ Հայտնի է, որ Խալաթովները հայտնի առևտրականներ են եղել։ Կտորեղենի առևտրով են զբաղվել ոչ միայն Ալեքպոլում, այլև Կարսում ու Թիֆլիսում։ Ժամանակին ամենահարուստ ու շքեղ առանձնատներից մեկն էլ նրանց է պատկանել։ Ուրույն ճարտարապետական լուծումներով տունը կառուցել են 1851-ին։

Ուշադրություն են գրավում նաև տան քարե ջրհորդաններն ու պատուհանները, որոնց նմանը նույն Կումայրի արգելոցի տարածքում չկա։ Լուսամուտի ապակիները կարծես պաշտպանված են քարե շրջանակներով։

«Տունը ներկայացնում է  սև ու խաս քարերի համադրության ներդաշնակության անկրկնելի օրինակ։ Կոնկրետ այս տան եզրապատի լուծումը ճարտարապետներն անվանել են կարկանդակաձև կամ ադամանդաձև։ Իսկ տան քիվերի ու հիմքերի հատվածում շաղանկյունաձև կամ շախմատաձև շարվածք է։ Երեսակալ լուծումներով լուսամուտներ այլ տեղեր գրեթե չենք տեսնում։ Սա անկրկնելի է։ Դեպի վեր սլացող ձև ունի»,- SHANTNEWS-ին ասել է պատմամշակութային հուշարձանների պահպանության մասնագետ Ավետիք Մելիք-Սարգսյանը։

Այսպիսի տները ժամանակին, ըստ մասնագետի, կոչվել են համալիր կամ եկամտաբեր տներ, երբ մեծահարուստ տանտերը բնակելի տարածք է կառուցել ոչ միայն իր, այլև տան սպասավորների համար, տանը տեղակայվել են նաև արտադրական հատվածներ։ Բացի դրանից, Ալեքպոլի բոլոր տները նաև իրենց աղբյուրներն են ունեցել։ Ալեքպոլի աղբյուրագործ վարպետների աշխատանքի եզակի նմուշը պահպանվում է Խալաթովենց տան մի հատվածում։ Աղբյուրը ոչ թե բակում է, այլ տան նկուղային հարկում։

Մասնագետն է նշում, որ Ալեքպոլում վարպետները չունեին մաթեմատիկական ու հիդրավլիկայի տեսական գիտելիքներ, սակայն ունեցել են բնատուր տաղանդ։ Բացել են ստորերկրյա սրահներ՝ ջրի կյագրիզներ կամ քյարիզներ, կառուցել են աղբյուրներ։ Քաղաքում հայտնի են եղել Չախմախչոնց, Զաքարենց, Մոսոյի, Երկան Հակոյի, Չադրենց ու շատ այլ աղբյուրներ, որոնցից միայն մի քանիսն է պահպանվել։ Խալաթովների աղբյուրը Ալեքպոլի պատմամշակութային ժառանգության անկրկնելի հուշարձաններից է։ Այս գնահատականը տվել է ճարտարապետ Ռաֆայել Իսրայելյանը։

«Այս տան աղբյուրը ներկայացնում է Գյումրիում ջրի արարման, պաշտամունքի, հոսող ջրի կերպարով կառուցված հուշարձան։ Գյումրիի բոլոր տներում միշտ եղել է խմելու ջուր՝ արարվող, հոսող ջուր։ Ալեքպոլի պատմամշակութային ժառանգության ամենաունիկալ, անկրկնելի ուղղություններից մեկը դա աղբյուրագործությունն է։ Քաղաքում երկու մշակութային զուգորդումներ են եղել՝ աղբյուրագործ վարպետների՝ ջուրը տեղ հասցնողների և քանդակագործների՝ աղբյուրը կառուցողները»,- ասել է Ավետիք Մելիք-Սարգսյանը։

Տարիների ընթացքում աղբյուրից որոշ քարեր պոկվել են։ Տանտերեը դրանք խնամքով պահել են՝ մի օր վերականգնելու հնարավորության սպասումով։ Կումայրի արգելոց-թանգարանի տունն ու աղբյուրը մասնավոր սեփականություն են, բայց վերականգնման հարցում նաև պետական պարտավորութուն կա։ Սեփականատիրոջ պարտականությունն է հուշարձանը պահպանել ու չձևափոխել, ինչն, ըստ էության, աղբյուրի դեպքում արվում է։ Միայն թե ճարտարապետական արժեք ներկայացնող աղբյուրի մասին քչերին է հայտնի ու զբոսաշրջային տուրերում ներառված չէ, այն պահպանվում է փակ դռան հետևում։