Դատավորի անկախությունն անհնար է երաշխավորել առանց նրա սոցիալական անկախության երաշխավորման. ԲԴԽ

Բարձրագույն դատական խորհուրդը կարծիք է հայտնել «Պաշտոնատար անձանց գործունեության ապահովման, սպասարկման և սոցիալական երաշխիքների մասին» ՀՀ օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» ՀՀ նախագծի վերաբերյալ: Առաջարկվող նախագիծը, ըստ ԲԴԽ-ի, անձի վիճակն ակնհայտ վատթարացնող է, իսկ հիմնական իմաստն այն է, որ սահմանափակվում է օրենքով սահմանվող կենսաթոշակի չափը` միաժամանակ առավելագույն սահման ամրագրելով կառավարության սահմանած նվազագույն կենսաթոշակի տասնապատիկի չափը:

«Նախատեսվում է նման սահմանափակումը տարածել նաև դատավորների վրա: Որպես հիմնավորում է ներկայացվում այն, որ ներկայում համեմատաբար բարձր կենսաթոշակի պարագայում բազում անձանց կենսաթոշակը ցածր է, իսկ օրենսդրական նախաձեռնության արդյունքում վերաբաշխման միջոցով հնարավոր կլինի, որոշ պաշտոնատար անձանց կենսաթոշակը նվազեցնելու արդյունքում խնայված միջոցներով բարձրացնել մյուս անձանց կենսաթոշակը:

Առաջին հայացքից հումանիստական նպատակներ հետապնդող այդպիսի առաջարկությունը, հատկապես, դատական իշխանությանը վերաբերող մասով, իրավաչափ չէ, չի բխում ՀՀ Սահմանադրության արժեբանությունից ու հիմնարար սկզբունքներից և հակասում է ՀՀ միջազգային պարտավորություններին:

ՀՀ Սահմանադրությունը Հայաստանը հռչակել է իրավական պետություն, որի գլխավոր բնութագրիչն իրավունքի գերակայության երաշխավորումն է: Իսկ դա հնարավոր է միայն անկախ դատական համակարգի առկայության պայմաններում: ՀՀ Սահմանադրության 63-րդ հոդվածը սահմանում է, որ յուրաքանչյուր ոք ունի անկախ և անաչառ դատարանի կողմից իր գործի արդարացի, հրապարակային և ողջամիտ ժամկետում քննության իրավունք: Համաձայն Սահմանադրության 173-րդ հոդվածի` Բարձրագույն դատական խորհուրդն անկախ պետական մարմին է, որը երաշխավորում է դատարանների և դատավորների անկախությունը: Դատավորի անկախությունն անհնարին է երաշխավորել առանց նրա սոցիալական անկախության երաշխավորման:

Այն մտայնությունը, թե դատավորի կենսաթոշակը զուտ սոցիալական ապահովման միջոց է, չի համապատասխանում իրավական պետության և իրավունքի գերակայության երաշխավորման սկզբունքներին: Դատավորի կենսաթոշակը նրա սոցիալական անկախության կարևորագույն երաշխիքն է, որի թուլացումը մեծագույն վտանգ է դատավորի ու դատական իշխանության անկախությանը:

Անհրաժեշտ ենք համարում ավելացնել նաև, որ դատավորի կենսաթոշակի չափը` վերջին հաշվով կախվածության մեջ դնելով գործադիր իշխանության կողմից հաստատվող նվազագույն հաշվարկային միավորից, վտանգում է նաև իշխանությունների բաժանման ու հավասարակշռման սկզբունքը: Նկատենք նաև, որ Սահմանադրության 164-րդ հոդվածի 10-րդ մասով պարզապես բացառվում է գործադիր իշխանության կողմից հիշյալ հարաբերությունների իրավական կարգավորումը. «Դատավորի համար սահմանվում է նրա բարձր կարգավիճակին և պատասխանատվությանը համապատասխանող վարձատրություն: Դատավորի վարձատրության չափը սահմանվում է օրենքով»:

Ինչ վերաբերում է այս փուլում իրոք հանրությանը մտահոգող ցածր թոշակների հիմնախնդրին, ապա այն կարող է լուծվել այնպիսի իրավական ընթացակարգերով, որոնք, մի կողմից, ոչ միայն չեն առաջացնի անհարկի սոցիալական դժգոհություններ և չեն հանգեցնի Սահմանադրության հիմնադրույթների խախտմանը, այլև էլ ավելի մեծ չափով կնպաստեն այդ հիմնախնդրի շուտափույթ և արմատական լուծմանը:

Առկա է մեկ այլ վտանգ ևս՝ ներկայումս լուրջ խնդիրներ են առաջացել դատական համակարգը բարձրորակ թեկնածուներով համալրման գործում: Առաջարկվող նախագիծը բազմապատիկ անգամ կվատթարացնի դատական իշխանության համակարգային բարեփոխումների գործընթացը:

Հաշվարկները միանշանակ վկայում են նաև այն մասին, որ Կառավարության օրենսդրական նախաձեռնությունը ի զորու չէ նպաստելու կենսաթոշակների բարձրացման հիմնախնդրի լուծմանը: Այսպես, առաջիկա 5 տարիների ընթացքում թոշակի անցնող դատավորների պարագայում՝ կառավարության նախաձեռնությամբ թոշակների կրճատումը կհանգեցնի սոսկ 200 մլն դրամի խնայողության: Բնականաբար, էլ ավելի նվազ խնայողություն է ստացվելու դատախազների և քննիչների պարագայում: Այս փաստարկը ևս չի խոսում օրենսդրական նախաձեռնության նշանակալից արդյունավետության իրատեսական լինելու մասին:

Հավելենք, որ դատավորների սոցիալ-նյութական ներկա ապահովվածության վիճակը, ինչն անհարկի վատթարացավ դեռևս 2014 թվականին՝ քննարկման առարկա օրենքի և Կառավարության որոշման ընդունմամբ, արդեն իսկ գնահատվում է խիստ խնդրահարույց (հայտնի են միջազգային համապատասխան կառույցների միանշանակ բացասական արձագանքները), ինչի արդյունքում դատավորի պաշտոն զբաղեցնելը դարձել է ակնհայտ ոչ գրավիչ: Բնորոշ է այն, որ հիշյալ օրենսդրական փոփոխությունից հետո դատավորի յուրաքանչյուր թափուր տեղի համար հավակնորդների քանակը նվազել է առնվազն 2,5 անգամ, իսկ արդեն այս տարի 1 թափուր տեղի համար այն կազմել է ընդամենը 2 անձ: Եթե դրան հավելենք նաև, որ մեծ թիվ է կազմում նաև բավարար գիտելիքներ չունեցող հավակնորդների աճը (2018 թ. թվով 90 դիմորդից գրավոր քննության նվազագույն շեմը հաղթահարել է միայն 24-ը), ապա պատկերն առավել ամբողջական կլինի:

Բարձրագույն դատական խորհուրդն անընդունելի է համարում համահարթեցման այն մոտեցումը, որը դրված է տվյալ նախագծի հիմքում և գտնում է, որ առանց Վենետիկի հանձնաժողովի կողմից քննարկման, դատական իշխանության անկախության երաշխավորման տեսանկյունից այդպիսի առանցքային նշանակություն ունեցող նախագիծն Ազգային ժողով ներկայացնելն անընդունելի է: Պետք է հաշվի առնել, որ Եվրախորհրդին անդամակցելիս Հայաստանի Հանրապետությունը պարտավորություն է ստանձնել դատական իշխանությանն առնչվող օրենքների նախագծերի վերաբերյալ ստանալ Վենետիկի հանձնաժողովի եզրակացությունը»,- նշված է ԲԴԽ հայտարարության մեջ: