Ինչպես «ծնվեց» Արցախյան շարժումը

Երևանի թատերական հրապարակը, որ հետագայում «Ազատության» անունը պետք է ստանար, մարդկանց այսպիսի բազմությամբ լցված էր 1988-ին: Մարդկանց այստեղ էր բերել մեկ նպատակ` հասնել նրան, որ ԼՂԻՄ-ը Ադրբեջանական ԽՍՀ-ից դուրս բերվի ու միացվի Հայկական ԽՍՀ–ին: Նպատակն իրականացնելու համար 1987-ի վերջին ստորագրահավաք  սկսվեց, իսկ 1988թ.-ից հանրահավաքները, հացադուլներն ու գործադուլները Արցախում և Հայաստանում զանգվածային դարձան: 

1988 թվականի հունվարին ԼՂԻՄ-ում թռուցիկներ էին բաժանվում՝ հետևյալ գրությամբ.

«Եկել է ժամանակը, որպեսզի կոլխոզներում և սովխոզներում, մարզի ընդհանուր կուսակցական, արհմիութենական և կոմերիտական ժողովների ժամանակ բարձրացվի Ղարաբաղի` մայր հայերնիքին վերամիավորվելու հարցը: Հրապարակայնության և ժողովրդավարության ոգին պետք է խթան դառնա այս հարցի բաց և անկեղծ քննարկման համար: Այս հավաքների քաղվածքները, վավերացված համապատասխան կնիքներով, անհրաժեշտ է ուղարկել ԽՄԿԿ Կենտկոմ»:

1987 թ. դեկտեմբերի 1-ին, 75-80 հազար ստորագրությամբ հաստատված պահանջը արցախահայության պատվիրակությունն ուղարկեց ԽՄԿԿ Կենտրոնական Կոմիտե: Այնուհետև՝ 1988թ.-ի հունվարին գրող, հրապարակախոս Զորի Բալայանի աջակցությամբ և Իգոր Մուրադյանի ակտիվ մասնակցությամբ արցախահայության պատվիրակությունն անձամբ  մեկնեց Մոսկվա՝ դիմումներով ու մի շարք փաստաթղթերով զինված: Նրանք հանդիպումներ ունեցան ԽՄԿԿ Կենտկոմի անդամների հետ: 

Փետրվարի 20-ին ԼՂԻՄ Ժողովրդական պատգամավորների խորհրդի արտահերթ նիստում որոշում ընդունվեց «Դիմել Ադրբեջանական և Հայկական Գերագույն խորհուրդներին՝ նրանց միջնոդությամբ ԼՂԻՄ-ը Ադրբեջանական ԽՍՀ կազմից Հայկական ԽՍՀ-ի կազմ վերադարձնելու պահանջով»: Հենց նույն օրը Երևանում սկսվեց ցույց` ի աջակցություն արցախահայության: Ցույցերն արդեն անցկացվում էին նաև Մատենադարանին հարող տարածքում:

Հասարակական տարբեր շարժումների միավորումով ձևավորվեց Արցախյան շարժումը: «1988թ. փետրվարի 20-ի բազմահազարանոց հանրահավաքի ժամանակ հաստատվեց «Ղարաբաղյան հանրահավաքի կազմկոմիտեն»: Հաջորդ օրը կազմկոմիտեում ընդգրկվեցին բոլոր այն մարդիկ, ովքեր այդ օրը հարթակի վրա էին կանգնած:

«Հնչեցվում էին մեր անունները, և ժողովուրդը բացականչություններով քվեարկում էր՝ «կողմ»: Նույն օրը Ստեփանակերտում ընդունվեց Միացման որոշումը», – պատմում է  «Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամ Ալեքսան Հակոբյանը:

Փետրվարի 23-ին հրապարակվեց «Ղարաբաղյան շարժման հայաստանյան կոմիտեի», իսկ ավելի կարճ` «Ղարաբաղ կոմիտե»-ի 21 հոգուց բաղկացած կազմը:

1988 թ. սեպտեմբերին ստեղծվեց մի նոր զուգահեռ գաղտնի կոմիտե՝ «Ղարաբաղ» կոմիտե 2-ը: Անդամներն էին Երջանիկ Աբգարյանը, Դավիթ Շահնազարյանը, Ավետիք Իշխանյանը, Արշակ Սադոյանը, Ալբերտ Բաղդասարյանը, որոնց հաջորդ տարվա մարտին միացան նաև Վիտյա Այվազյանը, Սմբատ Հակոբյանը և Ստեփան Ղարագեբակյանը (Մարգարյան):

Սա հետևանք էր կոմիտեի անդամների մտավախության: Եվ ոչ իզուր: 1988-ի դեկտեմբերի 7-ին  Սպիտակյան երկրաշարժից հետո Հայաստան այցելած ԽՍՀՄ ղեկավար Միխայիլ Գորբաչովը  «Ղարաբաղ կոմիտե»-ի անդամների մասին խոսեց ամենևին էլ ոչ դրական տոնայնություններով, ինչին հաջորդեց նրանց ձերբակալությունը: Զուգահեռ ստեղծված 2-րդ կոմիտեն կարողացավ պահել և առաջ տանել համազգային շարժման առաջնորդների գաղափարներն ու հետամուտ լինել առաջնորդների ազատմանը:

«Ղարաբաղ կոմիտե-2»-ի անդամները հետագայում ընտրվեցին  ՀՀՇ վարչության անդամ: Կոմիտեի անդամները մշապես հավաքվում էին Վազգեն Մանուկյանի կամ Բաբկեն Արարքցյանի տանը:  Նրանց միջև, սակայն, պառակտություն ընկավ:

«Իգոր Մուրադյանը կարծում էր, որ համաժողովրդական շարժում չպետք է սկսվի, և որ պետք է Մոսկվայի հետ շարունակվեն բանակցությունները: Հենց այստեղից էլ եղան  առաջին հակասությունները Իգոր Մուրադյանի հետ, քանի որ  մտավախություն կար, որ Մոսկվան մեզ կրկին կխաբի, ինչպես արեց փետրվարին, երբ տեղի ունեցավ Սումգայիթյան ողբերգությունը», – պատմեց Ալեքսան Հակոբյանը:

Տեսակետների բախման արդյունքում, մայիսի 21-ի հանրահավաքին ընթերցվեց 11 հոգու անուն, որտեղ չկար Իգոր Մուրադյանի անունը: Հենց այդ կազմն էլ դարձավ ՀՀՇ-ի և Երրորդ հանրապետության առաջին իշխանության հիմքը:

 

Հ.Գ. Հետագա 30 տարիների ընթացքում «Ազատության» հրապարակն այսքան մարդաշատ այլևս չի եղել: