Կրակող քաղաքից մինչև մեր օրեր. ՇՈՒՇԻ

Արդեն մեկ տարի է՝ Շուշի-Ստեփանակերտ երթուղու հասարակական տրանսպորտն աշխատում է հավելյալ ժամերով ու քանակով։ Այդպես են արել, որովհետև Արցախի այդ երկու քաղաքների երիտասարդների մի մասը երեկոներն անցկացնում է Շուշիում, մի մասն էլ՝ Ստեփանակերտում։ Այդ ժամերին տրանսպորտի աշխատանքի հետ կապված խնդիր կար։ Բացի այդ, շուշեցիներից շատերը հիմա աշխատում են Ստեփանակերտում, ստեփանակերտցիները` Շուշիում։

Այս երկու քաղաքների միջև հեռավորությունը 13 կիլոմետրից մի փոքր ավելի է, մոտավորապես` Երևանի ծայրամասերից մեկից դեպի կենտրոն:

28 տարի առաջ հենց այսպիսի հեռավորությունից ադրբեջանական զինուժի վերահսկողության ներքո գտնվող Շուշիից հրթիռակոծությունների էին ենթարկվում Ստեփանակերտն ու հարակից բնակավայրերը: Հաղորդակցություն չկար: Այդ օրերի մասին հիշատակումներում ասվում է, որ 1991 թվականի նոյեմբերից մինչև 1992 թվականի մայիսի սկիզբը Շուշիից, Ջանհասանից, Քյոսալարից, Ղայբալուից Ստեփանակերտի ուղղությամբ արձակվել է շուրջ 4740 արկ, որից մոտ 3 հազարը՝ «Գրադ» կայանքներից։ Պաշտոնական տվյալներով՝ զոհվել է 111, վիրավորվել՝ 332 խաղաղ բնակիչ, ավերվել է 370 բնակելի տուն և շինություն։

Ավելորդ կլինի հերթական անգամ ասել, թե ինչու հայկական ինքնապաշտպանական և զինված ստորաբաժանումների համար գերխնդիր դարձավ Շուշիի ազատագրումը: Կային նախադրյալներ, ու դրանք նաև նախապատրաստեց «Հարսանիքը լեռներում» գործողությունը։

Շուշիի գործողությունը նախատեսված է եղել դեռ մայիսի 4-ին: Պատմում են, որ վատ եղանակի, սպառազինությունների պակասի ու էլի մի քանի պատճառներով հետաձգել են։ Միանգամից 4 ուղղություներով մայիսի 8-ին անցել են գործողության: Գիշերը ժամը 2։30-ին գրավել են Քիրսի ռազմական դիրքերը, հսկողության տակ են առել Լաչին-Շուշի ճանապարհն ու անցել առաջ` ինքնապաշտպանության ուժերի հրամանատար Արկադի Տեր-Թադևոսյանի ղեկավարությամբ:

1200 մարտիկներից բաղկացած 4 հարձակողական և 1 պահեստազորային խմբեր, հստակ տրված հրաման ու հավատ, որ հաջողելու են: Ահա ամբողջը:

Ռազմական գործողությունը երկու օր տևեց։ Հայտնի է, որ ռազմական գործողության ելքը կանխորոշվել էր արդեն իսկ մայիսի 8-ին, երբ Լաչինի և մյուս ուղղությունների ստորաբաժանումները նպաստավոր բնագծեր էին գրավել Շուշիի մատույցներում։ Մայիսի 8-ի երեկոյան տրված դադարը հակառակորդին հնարավորություն է ընձեռել հատկացված միջանցքով հեռանալ բերդաքաղաքից։

Կեսօրին մոտ հարձակման են անցել հակառակորդի 1 ռազմական ինքնաթիռ և ուղղաթիռներ, որոնք ռմբակոծել են հայկական ուժերի մարտաշարքերը, ինչպես նաև Շուշին ու Ստեփանակերտը։ Ավելի ուշ պարզվել է, որ այդ օդային հարձակման նպատակը Շուշիում թողնված զինապահեստները պայթեցնելն էր, դրանով ադրբեջանցիները հույս են ունեցել կործանել ամբողջ քաղաքը, ինչը նրանց չի հաջողվել: Մայիսի 9-ին Շուշին ազատագրված էր:

Մայիսի 9-ին Արցախում նշում են նաև Պաշտպանության բանակի ստեղծման տարեդարձը, հիշում հաղթանակը Մեծ Հայրենականում:

Հայաստանում մայիսին հարսանիքներ չեն անում: Արցախում նման բան չկա: Ամենամեծ հարսանիքն արել են 27 տարի առաջ:

Ի դեպ, ասում են՝ «Հարսանիք լեռներում» օպերացիայի անվանումն ուղիղ կապ ունի Վազգեն Սարգսյանի հետ: Նա չի հավատացել, որ Կոմանդոսի և Սամվել Բաբայանի պատկերացրած պլանը կաշխատի։ Որոշել էին Շուշին գրավելուց հետո հենց լեռներում անել Վազգեն Սարգսյանի հարսանիքը: