Ջարդի ձորն ինձ համար ուխտատեղի է, իմ պապի գերեզմանն այստեղ է. 85-ամյա Միշա պապի գերդաստանի պատմությունը

1․5 մլն սրբադասված հայերի հիշատակին ամեն տարի Ջարդի կամ Հերհերի ձորում  հարգանքի տուրք են մատուցում Շիրակի և Լոռու մարզերի բնակիչները։ Ամեն տարի ապրիլի 24-ին պատմական իրադարձությունների կնիքը կրող վայր են գալիս նաև Ջարդի ձորում սպանվածների սերունդները։

85-ամյա Միշա Զաքարյանն ամեն տարի Ջարդի ձոր է հասնում Սպիտակի տարածաշրջանի Լեռնավան գյուղից։ Գալիս է թոռների ու ծոռների հետ, նրանց պատմում Զաքարյանների տոհմի պատմությունը։ Արևմտյան Հայաստանից գաղթած պապին թուրքերը 1920 թվականին այստեղ են սպանել, տատը սովի ու աղքատության մեջ մեծացրել է 10 երեխաներին։ Ջարդի ձորը Միշա պապի համար ուխտատեղի է։

«Ես էստեղ եմ եկել մինչև հուշարձանի սարքելը։ Տատիս ասելով՝ իմ պապին էստեղի սարից գլորել են ցած։ Ուխտ ու պայման եմ արել, որ միշտ պետք է գամ այստեղ, քանի որ իմ պապի գերեզմանն է այստեղ։ Ես իմ պապի, մեկ ուրիշն էլ իր հարազատի համար է գալիս Ջարդի ձոր»,- պատմում է Միշա պապը։

Նախնիները գաղթել են Արևմտյան Հայաստանի Բասենի գավառի Ազաբքեա գյուղից։ Պապի հայրը՝ Պողոսը, եղել է գյուղի քյոխվեն։ 2000 տնտեսություն ունեցող գյուղի բնակիչներին վախեցնելու համար կենտրոնում այրել են պապի հորն ու եղբորը, ընտանիքներով թողել են իրենց տներն ու գաղթել Արևելյան Հայաստան։

«Գյուղացիները տեսնելով, որ Պողոսի պես  մարդուն վառեցին, ձմեռն անցկացնելուց հետո գարնանը կելնին ու կփախնին գյուղից։ Մի 2000 տնտեսություն եկել են Հայաստան, մի մասը հաստատվել են Ախուրյանի տարածաշրջանի Թոփառլի գյուղում, մի մասը եկել են Նալբանդ գյուղ, իսկ մի մասն էլ  հասել են մեր գյուղ՝ Լեռնավան»,- պատմում է Միշա Զաքարյանը։

Միշա պապը 12 երեխա, 36 թոռ ու 28 ծոռ ունի։ Ասում է՝ շատ երեխաներ ունենալով  պետք է պահենք հայի գենը, իսկ նոր սերունդը պետք է շարունակի լինել պահանջատեր։ Պատմական իրադարձությունների ու իրական փաստերի հետ առերեսվելու պահանջը սերունդներն իրենց սրբազան պարտքն են համարում։ Հերհերի ձորում հիշատակի և խոնարհումին միացած  աշակերտների, երիտասարդների համար հայրենի հողում ապրելը դրա լավագույն ապացույցն է։

Պատմական փաստերն ու Մեծ եղեռնի ականատեսների վկայություններն են հաստատում, որ Արևմտյան Հայաստանից տեղահանված հայերը էթնիկ զտումների են ենթարկվել` հասնելով Արևելյան Հայաստան, նրանց հանդեպ Թուրքիայի հետապնդումներն ու սպանությունները շարունակվել են։

Ջարդի ձորը Հայաստանում այն միակ վայրն է, որտեղ 1918-1921 թվականներին  թուրքերը իրականացրել են հայերի զանգվածային կոտորածներ, այս տարածքում  են սպանվել   հիմնականում Ալեքպոլի և Ղարաքիլիսայի գյուղերի այն բնակիչները, որոնք 1915 թվականին գաղթել ու մի կերպ հասել էին Արևելյան Հայաստան։

Տարբեր ժամանակներում Ջարդի ձորում հայտնաբերվել են բազմաթիվ մարդկային ոսկորներ, եղբայրական գերեզմաններ, որոնք վկայությունն են դարձել տասնամյակներ առաջ կատարված ոճրագործության։ Բայց Ջարդի ձորում կոտորածի ենթարկված հայերի թիվն իրականում ավելի շատ է, առ այսօր պատմական այս տարածքն ամբողջությամբ դեռ ուսումնասիրված չէ։ Որոշ վկայությունների համաձայն, 1918-1921 թվականներին հայերի զանգվածային կոտորածներ են եղել Ամասիայի Բայթար՝ ներկայում Հովտուն գյուղի տարածքում և Աշոցքի տարածաշրջանում։