Աշխարհի առաջին ծրագրավորողը՝ «Ադա»

ԱԴԱ ԼԱՎԼԵՅՍ `ԱՇԽԱՐՀԻ ԱՌԱՋԻՆ ԾՐԱԳՐԱՎՈՐՈՂԸ

Ավգուստա Ադա /ծնյալ`Բայրոն/ Կինգ Լավլեյսը հրաշալի մաթեմատիկոս էր, ծրագրավորող, բանաստեղծ, ճարտարագետ, գրող, թարգմանիչ: Գիտնական, ով նաև թռչող սարք է  նախագծել՝ ստանալով «կիսաշրջազգեստով Միքելանջելո» անունը: Ադան առաջինն էր, ով հասկացավ հայտնի մաթեմատիկոս Չարլզ Բեբիջի լոգարիթմական հաշվիչ մեքենայի սկզբունքն ու նկարագրեց այն՝ մեքենայի համար կազմելով աշխարհում առաջին ծրագիրը:

ԱԴԱ ԼԱՎԼԵՅՍ՝ ԴՈՒՍՏՐ, ԿԻՆ, ՄԱՅՐ

1815թ դեկտեմբերի 10-ին Մեծ Բրիտանիայում անգլիացի նշանավոր բանաստեղծ Ջորջ Գորդոն Բայրոնի ընտանիքում լույս աշխարհ եկավ մի աղջիկ, որին վիճակված էր դառնալ պատմությանը հայտնի առաջին ծրագրավորողը: Ավգուստինա Ադան Բայրոնի և նրա կնոջ՝ Աննա Իզաբելլայի (Անաբելլա) միակ դուստրն է: Հայրը առաջին ու վերջին անգամ դստերը տեսել է ծնվելուց մեկ  ամիս անց՝ կնոջը ապահարզան տալու նպատակով նրան այցի եկած ժամանակ:

Ամուսնալուծությունից հետո մաթեմատիկայով հրապուրված Ավգուստայի մայրը փոխում է աղջկա՝ Ավգուստինա անունը՝ նրան անվանակոչելով Ադա: Տնից հանում է գրականությանն ու պոեզիային առնչվող գրքերը: Աղջկան մաթեմատիկա դասավանդելու համար նա վարձում է ժամանակի անվանի մաթեմատիկոսներ Ավգուստ դը Մորգանին և Սոմմերվիլլիին: 

ՄԱՆՈՒԿ ԱԴԱ ԼԱՎԼԵՅՍԸ 

Մանկության տարիներին  Ադան վատառողջ երեխա էր: Հիվանդության պատճառով նա ամբողջ երեք տարի գամված էր անկողնում, սակայն նույնիսկ այդ վիճակում չի ընդհատել պարապմունքները: Ադան հրաշքով կազդուրվում է, ոտքի կանգնում:

Տարիների ընթացքում Ադայի նախասիրություններն ավելանում էին: 12 տարեկանում հրապուրվում է գրականությամբ, գրում բանաստեղծություններ: Նույն տարիքում «Կիսաշրջազգեստով Միքելանջելոն» նախագծում, ապա 20 տարեկանում հավաքում է իր նախագծած թռչող սարքը:

Ադան եզակի անձնավորություն էր: Նա գեղեցիկ ու խելացի աղջիկ էր: Մաթեմատիկայի և գիտական թեմաների շուրջ քննարկումների ժամանակ գերազանցում էր նույնիսկ Քեմբրիջի եւ Օքսֆորդի ուսանողներին:

ԿՈՄՍՈՒՀԻ ԱԴԱ ԼԱՎԼԵՅՍ

20 տարեկանում Ադային ամուսնացնում են 29-ամյա բարոն Ուիլյամ Կինգի հետ, որը շուտով ժառանգում է լորդ Լավլեյս տիտղոսը: Դա երջանիկ ամուսնություն էր: Զույգը երեք զավակ է ունենում: Լորդ Լավլեյսը սիրում էր կնոջը և ըմբռնումով մոտենում նրա նախասիրու­թյուն­­ներին, մաթեմատիկայի նկատմամբ նրա սիրուն: Նա դեմ չէր կնոջ գիտական ուսումնասիրություններին և հնարավորինս աջակցում էր նրան:

Ժամանակակիցների նկարագրությամբ՝ Ադա Լավլեյսը կանացի, հմայիչ, նրբագեղ էր՝ սուր մտքով: Նա կարողանում էր ըստ արժանվույն ներկայանալ բարձր հասարակությանը, սակայն ավելի մեծ պատրաստակամությամբ էր շփվում գիտնականների, փիլիսոփաների ու գրողների հետ:

ՀԱՆԴԻՊՈՒՄ, ՈՐ ՇՐՋԱԴԱՐՁԱՅԻՆ ԵՂԱՎ ԱԴԱՅԻ ԿՅԱՆՔՈՒՄ ԵՎ ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ

Գիտության մեջ ներդնելով ընդամենը 54 էջ՝ Ադան հավերժացրեց իր անունը պատմության մեջ՝ դարձավ համակարգչային առաջին ծրագրավորողը`կանխատեսելով գիտական մի նոր ճյուղի ապագան:

Ամեն ինչ սկսվեց 1832 թվականին, երբ 17-ամյա Ադան ծանոթացավ մաթեմատիկոս և գյուտարար Չարլզ Բեբիջի հետ: Հանդիպումը տեղի ունեցավ այն ժամանակ, երբ Բեբիջն արդեն ավարտել էր իր նախագծած հաշվիչ մեքենայի հաշվարկներն ու սկսել էր կառուցել աշխարհում առաջին հաշվիչ մեքենան: 

Չարլզ  Բեբիջ, Քեմբրիջի համալսարանի մաթեմատիկայի ամբիոնի պրոֆեսոր,
հայտնագործել է նաև մաթեմատիկական հաշվարկներ կատարող շարժիչը  

                                                                                       Բեբիջի ստեղծած հաշվիչ առաջին մեքենան, որը տեղադրված է Լոնդոնի Գիտության թանգարանում

Բեբիջի խնդրանքով Ադան ֆրանսերենից անգլերեն է թարգմանում  հաշվիչ մեքենայի մասին նրա դասախոսության ֆրանսերեն տեքստը: Դա զուտ մեխանիկական աշխատանք էր: Ադան դրան կցում է 54 էջանոց  սեփական մեկնաբա­նու­թյունները, որոնք երեք անգամ գերազանցում են բուն տեքստը: Իր դիտարկումներից մեկում Ադան նշում է, որ սարքը կարող է ինքնուրույն հաշվարկել անհայտ գործառույթ`առանց մարդու կողմից նախնական հաշվառման: Նա նկարագրում է, թե ինչպես կարելի է սարքի կիրառման ժամանակ թվերին զուգահեռ նաև տառեր ու նշաններ կիրառել: Նա ներկայացնում է նաև աշխատանքային մի մեթոդ, երբ սարքերը կրկնում են բազմաթիվ ցուցումներ: Գործընթաց, որը նման է համակարգչային ծրագրերի կողմից կիրառվող looping-ին:  

Իր նկարագրություններում Ադան կիրառում է  այնպիսի տերմիններ, որոնք պիտի շրջանառության մեջ մտնեին շուրջ մեկ դար հետո՝ 1950-ական թվականներին: Դրանք են` «ցիկլ», «աշխատանքային բջիջ», «ենթածրագիր», «ենթածրագրերի գրադարան», «ինդեքսային ռեգիստոր» տերմինները:

Ադան Լավլեյսին դեռևս 19-րդ դարում  կարողացել էր կանխատեսել հաշվիչ մեքենայի յուրահատկություններն ու անսահման հնարավորությունները: «Մեքենայի էությունն ու նշանակությունը կփոխվի՝ կախված այն բանից, թե ինչ տեղեկություն կներդնենք նրա մեջ: Մեքեան կկարողանա գրել երաժշտություն, նկարներ նկարել և գիտությանը ցույց կտա այնպիսի ուղիներ, որոնց մասին չենք էլ երազել»,-գրել  է նա:

Ադայի մեկնաբանություններով ու առաջարկներով հոդվածը տպագրվում է 1843-ին՝ Անգլիայի գիտական ամսագրերից մեկում: Ադան այն ստորագրում է իր անվան սկզբնատառերով՝  «ԱԱԼ» /Ավգուստա Ադա Լավլեյս/: Հենց այս աշխատանքի համար էլ Ադա Լավլեյսը համարվում է  համակարգչային առաջին ծրագրավորող:

Ադա Լավլեյսն ու  Չարլզ Բեբիջը շրջեցին աշխարհը: Բեբիջը ստեղծեց առաջին հաշվիչ մեքենան, Ադա Լավլեյսը՝ պատմության մեջ առաջին համակարգչային ծրագիրը:      

Ադան Լավլեյսը  1850-ականներին ծանր հիվանդանում է, վախճանվում երկու տարի անց՝ 1852թ. նոյեմբերի 12-ին՝ 36 տարեկան հասակում: Ճիշտ նույն տարիքում, որում և հայրը: Նրան հողարկավորում են  տոհմական գերեզմանոցում՝ հոր կողքին, ում այդպես էլ չտեսավ:

ԱԴԱ ԼԱՎԼԵՅՍԻ ԳԵՐԵԶՄԱՆԸ

1975-ին ԱՄՆ Պաշտպանության գերատեսչության ղեկավարությունը, համընդհանուր ծրագրավորման լեզու ընտրելիս, նախագծում ընդգծված աշխատակիցների առաջարկով, ծանոթանում է Ադա Լավլեյսի գիտական աշխատությանն ու առանց վարանելու ընդունում այն և անվանում՝ «Ադա»: