Եթե պիտի լուսանկարչական ժապավեն գնեմ կամ ուտելիք, ժապավեն եմ գնում. Սամվել Կարապետյան

Սամվել Կարապետյանի նվիրումը սահմաններ չէր ճանաչում, հիացնում էր նաև օտարներին, որոնք հետաքրքրված էին հայոց պատմությամբ ու մշակույթով:

Ստորև ներկայացնենք ամերիկացի գրող և լրագրող, քաղաքագետ և վերլուծաբան Թոմաս դե Վաալի «Սև այգի. Հայաստանն ու Ադրբեջանը պատերազմի և խաղաղության միջով» (Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War ) գրքից մի հատված.

«Ուռեկավանք: Անկանխատեսելի անցյալը.

Սամվել Կարապետյանը իր գրասենյակի հատակին փռեց մոտ երկու քառակուսի մետր մակերեսով գծագրական թղթի գլանափաթեթը: Գունավոր բծերով ծածկված այդ սպիտակ թուղթը հեռվից հիշեցնում էր Ջեքսոն Պոլլակի աբստրակտ կտավները: Բայց դրա գլխին կանգնած Սամվելը նման էր ռազմական գործողությունների պլանը մշակող գեներալի:

Մեր դիմաց Կովկասի քարտեզն էր՝ հիմնված կայսերական Ռուսաստանում 1914 թվականին անցկացված մարդահամարի արդյունքների վրա: Սամվելը ճշտել էր Սեւ և Կասպից ծովերի միջև ընկած բոլոր մեծ ու փոքր բնակավայրերի էթնիկ պատկերը… Սամվելի ասածն այն էր, թե ադրբեջանական լեռնալանջերի իրական տերերը հենց հայերն են եղել:

Սամվել Կարապետյանը Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև ամենակատաղի՝ հեռավոր անցյալի շուրջ մղվող հակամարտության առաջատար մարտիկներից է: Նրա աշխույժ գրասենյակը, որ գտնվում է Արվեստի ինստիտուտի վեցերորդ հարկում, գլխավոր շտաբ է հիշեցնում: Պատերը երիզող պահարաններում պահվում են փաստաթղթեր, հազարավոր լուսանկարներ, Լեռնային Ղարաբաղի երկու հարյուրից ավելի քարտեզներ: Պատերին փակցված պաստառներին ու օրացույցներին Ղարաբաղի եկեղեցիների լուսանկարներն են:

Ուռեկավանքի գերեզմանատան ծառի վրա բացվում էին առաջին բողբոջները՝ տերևների կանաչներով զարդարելով միջնադարյան եկեղեցու գորշ պատերը: Այս եկեղեցին ու գերեզմանատունը առաջին կանգառն էին Լեռնային Ղարաբաղի հյուսիսային շրջաններով Սամվելի ու իմ գիտարշավ-ուղևորության: Սամվելն այստեղ գալիս է ամեն գարուն, երբ եղանակը մեղմ է, և տերեւները դեռ չեն ծածկում հուշարձանները, որոնք նա լուսանկարում է:

Սամվելն ու իր երկու կին օգնականները աշխատանքին ձեռնամուխ են լինում գերմանական կազմակերպվածությամբ: Նախևառաջ Էմման և Նարինեն սկսեցին ճկուն ոլորակով չափագրումներ կատարել: Ամրակներով ու մատիտներով մաքրում էին եկեղեցու ներսի տապանաքարերի վրայի հողն ու կեղտը, որպեսզի կարողանան կարդալ փորագրությունները: Սամվելը կարդաց հայերեն տառերով փորագրվածն ու ասաց, թե ով է թաղված այդտեղ: Սամվելի արտաքինը տպավորիչ է` բարձրահասակ է, շարժուն, անհանգիստ աչքեր ունի, ամբողջովին մերկ ու փայլուն գանգ:

Տապանաքարերի տակ, ինչպես բացատրեց Սամվելը, թաղված էին եպիսկոպոսներ և իշխաններ Բեգլարյանների տոհմից: Բեգլարյանների տոհմը 15-19-րդ դարերում Ղարաբաղը կառավարող մելիքների հինգ տոհմերից մեկն էր…Սամվելն ու իր օգնականները քայլում էին Բեգլարյանների ընտանեկան գերեզմանատան ցողածածկ խոտի վրա. տպավորությունն այնպիսին էր, թե կինոնկարահանող խումբը տարածքը նախապատրաստում է նկարահանման: Նրանք հեռացնում էին թփուտներն ու ընձյուղները, մեկառմեկ մաքրում ու չափագրում էին տապանաքարերը, պատճենահանում դրանց փորագիր արձանագրությունները: Այնուհետև Սամվելը լուսանկարեց բոլոր տապանաքարերը առանձին-առանձին: Լուսանկարները այնուհետ թվայնացվում ու պահվում են CD-ների վրա:

Պատմությամբ Սամվելը սկսել է զբաղվել 1978 թվականից, երբ 17 տարեկան էր: Միջնակարգ դպրոցն ավարտելուց հետո ուսումը շարունակելու փոխարեն նա ոտքով անցավ ամբողջ Լեռնային Ղարաբաղը՝ խորհրդային էժանագին «Սմենա» լուսախցիկով լուսանկարելով հանդիպած բոլոր հայկական հուշարձանները: Երկու տարի հետո, երբ առաջին անգամ եկել էր Թալիշ, ամբողջ ամռան ընթացքում ոտքով անցել էր Ադրբեջանն ու Լեռնային Ղարաբաղը՝ հազար կիլոմետրից ավելի՝ գիշերելով վրանում կամ գյուղական տներում: Այսպես ծնվեց նրա առաքելությունը:

«Ադրբեջանում չկա որևէ շրջկենտրոն, որի ոստիկանության կամ ՊԱԿ-ի բաժանմունքում մեկ անգամից ավելի բերման ենթարկված չլինեմ»,- ասում է նա:

«Եթե պիտի լուսանկարչական ժապավեն գնեմ կամ ուտելիք, ես ժապավեն եմ գնում»,- ասում է Սամվելը:

«Ամեն անգամ մի թուրք կամ ադրբեջանցի քեզանից մի փոքր հող է ուզում ու ասում. մի փոքրիկ տարածք տուր, որ ապրեմ, իսկ մի քանի տարի անց քեզ մնում է մի չնչին տարածք, մնացածն արդեն իրենն է»,- ասում էր Սամվելը:

… Սամվելին անհնար էր կանգնեցնել: Անգամ օրվա մութ ժամերը նա օգտագործում էր իր երկարատև պատերազմի համար նոր նյութեր հավաքելու նպատակով»: