Հայ-թուրքական սահմանին գտնվող Նորշեն գյուղի միակ բնակիչը 83-ամյա Վահանդուխտ տատն է

Շիրակի մարզի սահմանամերձ Նորշեն (Խարկով)  գյուղը Անի բերդաքաղաքից բաժանվում է Ախուրյան գետով: Սահմանային գյուղ ազատ մուտք գործել հնարավոր չէ, այստեղ լինելու համար անհրաժեշտ է ռուս սահմանապահների թույլտվությունը, իսկ անցաթղթեր ստանալն էլ մի քանի օրերի պատմություն է:

Մարզի վարչական տարածքի փշալարերով առանձնացված փոքրիկ գյուղ մտնելու բացառիկ հնարավորություն ու առիթ մեզ համար ստեղծվեց 2 օր առաջ, երբ գեներալ-մայոր Արկադի Տեր-Թադևոսյանի համար կազմակերպվեց ուխտագնացություն դեպի հայրենի գյուղ:

Իսկ այն, ինչ տեսանք սահմանային գյուղում, տխրեցնող ու ճնշող էր: Լքված տներն ավերակ են, իսկ եկեղեցին՝ խոնարհված։ Դրանց միակ պահապանը 83-ամյա բնակիչն է:

Դատարկված գյուղի կենտրոնում է Թուխ Մանուկ եկեղեցին: Այն շրջապատված է ավերված, կիսաքանդ տներով: Կատարյալ լռությունն այստեղ խախտում են միայն Անի բերդաքաղաքից փչող քամիները:

Սահմանից այն կողմ, այդքան մոտ ու այդքան հեռու Անիի եկեղեցիներից մեկի նմանությամբ 19-րդ դարասկզբին բնակիչները սև ու կարմիր տուֆի համադրությամբ կառուցել են Թուխ Մանուկը:

Արտավազդ Ասատրյանի ընտանիքը 70-ականներին է գյուղից հեռացել, ասում է՝ ծնողների համար բնակավայրը լքելու հիմնական, բայց ոչ միակ պատճառը սահմանային ռեժիմն էր։ Արտավազդը հաճախ է գալիս հայրենի գյուղ ու մեկ առ մեկ գիտի, թե անտարբերությունն ինչ հետքեր է թողնում գյուղի վրա:

Հիմա եկեղեցում ամբողջությամբ ու գրեթե անվնաս պահպանված է միայն խորանի կամարաձև հատվածը: Այն ծածկված է կավակրային  սվաղով, պատերին սրբապատկերներ չեն եղել:

Վանից Խարկով տեղափոխված գեղաքանդակ խաչքարերից բացի, ևս մեկ եզակի ու սև խաչքար տեղադրված է մկրտարանում։ Ըստ ուսումնասիրությունների՝ խաչքարի զարդաքանդակները նման են 5-րդ դարի ճարտարապետությանը:

Ասում են, որ եկեղեցու սյուները ևս բերված են Սարիղամիշից, դրանցից մի քանիսն արդեն քայքայվել են, մյուսները դեռ ամրությամբ պահում են եկեղեցու տանիքի փայտյա կոնստրուկցիան:Լքված գյուղի ու խոնարհված եկեղեցու միակ պահապանը Վահանդուխտ տատն է, այս գյուղ հարս է եկել 50-ականներին՝ Սարդարապատ գյուղից: Եկեղեցու առաջին ու վերջին քահանան եղել է Տեր Թադևոսը՝ Արկադի Տեր-Թադևոսյանի պապը, նա է առաջին կնունքն արել Թուխ Մանուկում:

Վերջին պատարագը գյուղի միակ բնակչի համար հնչել է 5 տարի առաջ: Առանց պատարագի ու ժամերգության էլ Վահանդուխտ տատը  պահպանում է գյուղի միակ սրբավայրում ամեն կիրակի մոմ վառելու ավանդույթը:

«Միշտ էլ գնում եմ, կամաց-կամաց իմ համար ման գալով գնում մոմ վառում, գալիս եմ, մանավանդ երեխեքս ու թոռներս որ գալիս են գյուղ, տուն են մտնում, մոմերը վերցնում ու անմիջապես գնում են եկեղեցի»,- ասում է Վահանդուխտ տատը:

Հայկական եկեղեցու հարևանությամբ գերեզմանատուն կա, որտեղ թաղված է նաև եկեղեցին կառուցող Թուխ Մանուկ ճարտարապետը: Զարդանախշերով գերեզմանաքարերից մի մասն ամբողջական պահպանվել է, դրանց կողքին կան նաև վաղ ժամանակաշրջանի վիշապաքար հիշեցնող գերեզմանաքարեր: Փոքրիկ գյուղում դրանք կորչում են, եկեղեցին էլ կամաց-կամաց վերածվում է ավերակների:

«Եթե էնի ավերակ էր, էս պիտի շեն գյուղ մնար, ի հեճուկս մեր թշնամու, որ մեր հողերը, մեր քաղաքամայրը զավթել է, գոնե էստեղ պիտի ավելի շեն լիներ: Թշնամին մեր երկրի ներսը չի տեսնում, բայց սահմանի գյուղը որ տեսնում է՝ դատարկվել է, դա ահավոր է»,- ասում է Խարկովի նախկին բնակիչ Համազասպ Ասատրյանը:

«Մեծ գյուղ է եղել, 100-ից ավելի տնտեսություն է եղել, ամեն տանը 6-7 երեխա կար, բոլորն էլ գրագետ ու կրթված մարդիկ էին, հետո ամեն մեկը մի պատճառով գյուղը լքեց, գնաց»,- հիշում է 83-ամյա Վահանդուխտ Վարդանյանը։

15 տարի առաջ գյուղի անունը Նորշեն են փոխել։ Գյուղի միակ շեն օջախը հիմա Վահանդուխտ տատինն է: 83-ամյա կինը սկեսրոջ պատգամն է կատարում ու գյուղից չի հեռանում, մենակ է վառ պահում Անի բերդաքաղաքի դիմաց գտնվող գյուղի ճրագը:

«Որ տեր տիրականն եմ, մեջն ինչ կա, գյուղն ասա շեն էղներ, մարդ էղներ, եռուզեռ էղներ»,- տխուր ասում է գյուղի պահապան տատը։

Տարիներ առաջ ու դեռ 1994-95 թվականներին գյուղի վերաբնակեցնելու, նոր տներ կառուցելու ծրագիր է եղել, բայց Նորշենում անգամ հին ու  կարմիր, արևից շիկացած քարերով տներից բան չի մնացել: