«Միավորվել և կռվել, ոչ ոք մեր տերը չէ»․ այդ գաղափարի արդյունքում ունեցանք պետություն

Մայիսի 28-ը Հայաստանի առաջին հանրապետության կազմավորման և մայիսյան հերոսամարտերի հաղթանակների հիշատակման օրն է: Շուրջ 600 տարի պետականությունից զրկված ժողովուրդը հանկարծ ձեռք է բերում անկախություն: Ի՞նչ քաղաքական իրադրության պայմաններում է Հայաստանն անկախացել: Ո՞ր ռազմական և դիվանագիտական գործընթացների հետևանքով է ստեղծվել Հայաստանի առաջին հանրապետությունը, և վերջապես, ո՞րն է մայիսի 28-ի կարևորությունն ու խորհուրդը:

Այս թեմաների շուրջ SHANTNEWS.am-ը զրուցել է ԵՊՀ հայոց պատմության ամբիոնի պրոֆեսոր, «Զորավար Սեպուհ» պատմաքաղաքական վերլուծական կենտրոնի նախագահ Աշոտ Ներսիսյանի հետ:

Պատմաբանը նշեց, որ 1918 թ․-ի մայիսի 28-ը երկու գործընթացների հետևանք էր՝ պատերազմական և դիվանագիտական:

Անդրկովկասը մայիսի 28-ից առաջ, ռազմական գործընթացը

Բոլշևիկյան հեղաշրջումից հետո ռուս զինվորները վերադառնում էին Ռուսաստան, որտեղ բոլշևիկների կողմից Լենինի գլխավորությամբ հնչում էին բազմաթիվ խոստումներ, որ այլևս պիտի պատերազմներ չլինեն, մարդկանց պիտի հողեր բաժանվեն և այլն: Պատմաբանի խոսքով՝ սակայն ժամանակը ցույց տվեց, որ այդ խոստումները լոկ իշխանության գալու համար էին:

Հենց այս իրավիճակում Կովկասը դուրս մնաց ռուսական վերահսկողությունից:

Այդ ժամանակ կովկասյան 3 ժողովուրդները՝ հայերը, ադրբեջանցիները և վրացիները, որոշում են հռչակել դաշնային պետություն՝ Անդրկովկասյան կոմիսարիատ, ապա Անդրկովկասյան սեյմ:

Ռուսական զորքերը, երբ նահանջեցին, առաջ եկան թուրքական զորքերը և գրավեցին Արևմտյան Հայաստանը՝ հասնելով Սարդարապատ, Բաշ-Ապարան, Ղարաքիլիսա:

Խոսելով մայիսյան հերոսամարտերի մասին՝ Աշոտ Ներսիսյանը նշեց, որ մարդիկ թյուր պատկերացում ունեն, երբ որևէ մի հերոսամարտ վերագրում են մեկ անձի՝ Սարդարապատը՝ Մովսես Սիլիկյանին, Բաշ-Ապարանը՝ Դրաստամատ Կանայանին, Ղարաքիլիսան ՝ Գարեգին Նժդեհին և Բեկ Մամիկոնյանին, սակայն այստեղ պետք է հաղթանակը վերագրել յուրաքանչյուր զինվորի, քանի որ դա է մեր հայրենական պատերազմը:

Պատմաբանի խոսքերով՝ ընդհանուր առմամբ, հնարավոր չէ չասել, որ այս 3 հերոսամարտերի համար մենք պարտական ենք Արամ Մանուկյանին.

«Արամ Մանուկյանը մայիսի 28-ից առաջ արդեն ստեղծել էր մեր պետությունը, որն ուներ իր կառավարման մարմինը: Նա վերացրել էր դավաճաններին և համախմբել բոլոր ուժերին: Տեղյակ չլինելով էլ դիվանագիտական գործընթացներից՝ նա հաղթանակներ էր տանում ռազմական ճակատում»:

Մայիսի 28-ին նախորդած դիվանագիտական գործընթացը

Ռազմական գործողություններին զուգահեռ պայքար էր տարվում նաև դիվանագիտական ճակատում: Հայերը Տրապիզոնում բանակցություններ էին տանում թուրքերի հետ, ապա բանակցությունները շարունակվեցին Բաթումում:

Անդրկովկասյան սեյմի պառակտմամբ 1918 թ․-ի մայիսի 26-ին անկախանում է Վրաստանը, մայիսի 27-ին՝ Ադրբեջանը, մայիսի 28-ին՝ Հայաստանը:

Պատմաբանի խոսքերով՝ մայիսի 28-ի կարևորությունը նրանում է, որ հայերը միացյալ պայքար մղեցին:

«Եթե մինչ այդ հայերը մտածում էին, որ կարող են պայքար մղել միայն ՌԴ-ի օգնությամբ և կարող են կուլ գնալ շրջափակման մեջ, նրանք, մենակ մնալով, համախմբվեցին մի ընդհանուր գաղափարի շուրջ. «միավորվել և կռվել, ոչ ոք մեր տերը չէ», դրա արդյունքում մենք ունեցանք այս պետությունը»,- ասաց պատմաբանը:

Անդրադառնալով այդ օրերին մեր դիվանագիտական գործունեությանը՝ պատմաբանն ընդգծեց, որ թուրքերը, խախտելով պայմանագրերը, գրոհում էին, այդ իսկ պատճառով հայերի կողմից կազմակերպվում է դիվանագիտական գործընթաց:

Վրացական պատվիրակության կողմից Տրապիզոնյան բանակցությունները լքելու հետևանքով տապալումից հետո, հայերը Ալեքսանդր Խատիսյանի գլխավորությամբ բանակցեցին Բաթումում ՝ հունիսի 4-ին ստորագրելով Բաթումի պայմանագիրը:

«Բաթումի պայմանագրով գծված էր միայն հայ-թուրքական սահմանը, դրանից հետո սկսվեցին հայերի, ադրբեջանցիների և վրացիների տարածքային վեճերը»,- ասաց պատմաբանը:

Աշոտ Ներսիսյանը նշեց, որ այդ ժամանակներում մեր դիվանագիտությունը սխալ կլինի ուժեղ անվանել, քանի որ մենք երկար ժամանակ չէինք ունեցել պետություն և չէինք ունենա լավ դիվանագիտություն:

Հետաքրքիր է, որ պատմաբանի խոսքով՝ այդ ժամանակ դիվանագիտական և ռազմական գործընթացները տեղի էին ունենում զուգահեռ, սակայն իրար հետ պայմանավորված չէին:

Ամփոփելով մայիսի 28-ի խորհուրդը՝ Աշոտ Ներսիսյանն ասաց, որ թեև Առաջին հանրապետությունն ունեցավ 2 տարվա կյանք, սակայն դա կարևոր էր հայերին՝ հասկանալու համար, որ պատմության ընթացքում ինչ հաղթանակներ, որ հայերը տարել են, դրանցում իրենց ոչ ոք չի օգնել: